ظرفیت 20 میلیارد متر مکعبی برای خرید گاز روس‌ها
ایران تنها راه نجات روسیه از بحران مازاد گاز
با توجه به نیاز روسیه به ایران برای بازاریابی جدید گاز مازاد خود، راهبرد کشور باید خرید (نه سوآپ) گاز روسیه با دریافت تخفیف باشد تا بدین صورت یک گام جدی به سمت تبدیل به هاب گازی منطقه بردارد.
پایگاه تحلیلی خبری هم اندیشی: میزان ذخایر اثبات شده گاز طبیعی روسیه تا پایان سال 2020 حدود 37.4 تریلیون متر مکعب بوده است که 19.9 درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را به خود اختصاص می‌دهد و بزرگترین دارنده ذخایر گاز طبیعی جهان است.
این کشور در سال 2021 مقدار 701.7 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرده است که 474.6 میلیارد متر مکعب آن به مصرف داخل رسیده است. روسیه در سال 2021 مقدار 15.1 میلیارد متر مکعب واردات و 241.3 میلیارد متر مکعب صادارت گاز طبیعی داشته است. همان‌طور که در جداول 1 و 2 قابل مشاهده است، بخش اعظم گاز صادراتی این کشور به مقصد اروپا بوده است.
جدول 1
جدول 2
از طرفی در سال 2021، کل واردات گاز طبیعی اروپا 390.5 میلیارد متر مکعب بوده که 303.8 میلیارد متر مکعب توسط خط لوله و 86.6 میلیارد متر مکعب به صورت ال.ان.جی بوده است. سالیانه حدود 150 تا 190 میلیارد متر مکعب گاز یعنی 35 تا 40 درصد نیاز مصرفی گاز اروپا از روسیه تامین می‌شود.
این حجم گاز عمدتا از طریق 9 خط لوله و بخش کوچکی از طریق محموله‌های ال.ان.جی به اروپا منتقل می‌شود. درگیری روسیه و اوکراین و افزایش تنش بین روسیه و اروپا، صادرات گاز روسیه به اروپا را در معرض خطر کاهش جدی قرار داده است. بنابراین روسیه باید بازارهای جدیدی را برای صادرات مازاد گاز خود جایگزین کند یا میزان تولید خود را کاهش دهد.
وجود گاز مازاد روسیه، یک فرصت جدی برای ایران در تجارت گاز خود فراهم کرده است که هم اکنون نیز مذاکراتی با طرف روسی به منظور واردات و سوآپ گاز انجام شده است. با توجه به این امر، اتخاذ راهبرد صحیح در مورد تجارت گاز با روسیه دارای اهمیت بالایی است که در گزارش اندیشکده سیاست‌گذاری امیرکبیر با عنوان «ملاحظات راهبردی تجارت گاز ایران و روسیه» به آن پرداخته شده است.
* سه گزینه روی میز روسیه برای جبران کاهش صادرات گاز به اروپا
با توجه به جنگ روسیه و اوکراین و اعمال تحریم از طرف اروپا و آمریکا، صادرات گاز طبیعی روسیه دچار تغییراتی شده است. روند جریان روزانه صادرات گاز طبیعی روسیه طی سال‌های 2019 تا 2022 در تصویر 1 قابل مشاهده است.
تصویر 1
مطابق تصویر فوق، با فرض ادامه روند فعلی یعنی در صورتی که روسیه در 5 ماه باقیمانده تا پایان سال 2022 به طور متوسط 100 میلیون متر مکعب در روز صادرات داشته باشد، صادرات سالانه گاز طبیعی روسیه به اروپا در سال 2022 نسبت به سال گذشته تقریبا 70 میلیارد متر مکعب کاهش می‌باید که این مقدار به صورت مازاد برای صادرات در دسترس قرار می‌گیرد. گزینه‌های جدی روسیه برای جایگزینی صادرات گاز خود تحت دو سناریو کوتاه‌مدت (یک ساله) و میان‌مدت (پنج ساله) عبارتند از:
1- افزایش صادرات به چین
در حال حاضر تنها مسیر صادرات گاز روسیه به چین از طریق خط لوله، خط لوله پاور سیبریا به طول 3000 کیلومتر است که در سال 2019 عملیاتی شده و ظرفیت آن 38 میلیارد متر مکعب است. خط دوم این خط لوله برای انتقال گاز روسیه به چین، هنوز عملیاتی نشده است. طول این خط 2600 کیلومتر است و گاز تولید شده در میادین غرب سیبری را به چین منتقل خواهد کرد. ظرفیت سالانه صادرات این خط لوله 30 میلیارد متر مکعب است.
پروژه دیگری تحت عنوان سایوز وستوک در حال برنامه‌ریزی است که گاز طبیعی را از طریق مغولستان به چین منتقل می‌کند. این خط لوله بخشی از خط لوله پاور سیبریا 2 است. این خط لوله در صورت تکمیل میتواند سالیانه 50 میلیارد متر مکعب گاز به چین برساند. طبق گزارش BP روسیه در سال 2021 میلادی 7.6 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از طریق خط لوله به چین صادر کرده است.
با توجه به زیرساخت‌های موجود و اظهارنظرهای مقامات روسی مبنی بر افزایش 20 درصدی صادرات انرژی، روسیه در کوتاه‌مدت با افزودن 3 تا 5 میلیارد متر مکعب به میزان صادارات سال 2021، میتواند 10 تا 12 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به چین صادر کند.
پیش‌بینی می‌شود در میان مدت (تا سال 2025)، ظرفیت عملیاتی خط لوله پاور سیبریا 1 به 38 میلیارد متر مکعب خواهد رسید. همچنین پیش‌بینی می‌شود بخشی از ظرفیت خط لوله سایوز وستوک به میزان 10 میلیارد متر مکعب نیز وارد مدار شده و به میزان صادرات صادرات چین و مغولستان افزوده خواهد شد.
2- افزایش صادرات ال.ان.جی
یکی از روش‌های افزایش صادرات گاز روسیه، صادرات به صورت ال.ان.جی است. ظرفیت واحدهای موجود در جدول 3 آمده است. مجموع این ظرفیت 28 میلیون تن در سال (39 میلیارد متر مکعب) است، استفاده از این روش برای حجم‌های بزرگ نیاز به فناوری سطح بالا و سرمایه‌گذاری‌های بزرگتر دارد لذا در کوتاه‌مدت نمی‌توان افزایش قابل توجهی را ایجاد کرد.
جدول 3
شروع به کار واحد ال.ان.جی پرتوایا با ظرفیت 2.1 میلیارد متر مکعب و آرکتیک ال.ان.جی 2 با ظرفیت 9.24 میلیارد متر مکعب به ترتیب برای سال‌های 2021 و 2022 برنامه‌ریزی شده بودند که به دلایل مختلف از جمله تحریم هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند.
در مجموع روسیه در کوتاه‌مدت 50 میلیارد متر مکعب ظرفیت تولید ال.ان.جی دارد. بر اساس گزارش بی.پی مقدار صادرات ال.ان.جی روسیه در سال 2021 حدود 40 میلیارد متر مکعب بوده است. بنابراین روسیه در کوتاه‌مدت حداکثر میتواند 10 میلیارد متر مکعب افزایش تولید ال.ان.جی داشته باشد.
جدول 4
مطابق جدول 4، روسیه در میان‌مدت (2026-2022) سه واحد مایع‌سازی دیگر با مجموع 37 میلیارد متر مکعب در حال احداث دارد. مشکل جدی برای بهره‌برداری این واحدها که با فناوری لینده آلمان در حال ساخت هستند، اعمال تحریم است.
با این وجود، به دلیل اینکه روسیه خود دارای توان فنی ساخت واحدهای کوچک ال.ان.جی است حتی اگر تحریم‌های اعمال شده ادامه یابد می‌توان انتظار داشت روسیه بخشی از ال.ان.جی خود را از این طریق توسعه داده و صادر کند. لذا پیش‌بینی می‌شود حدود 20 میلیارد متر مکعب در میان‌مدت به ظرفیت صادرات ال.ان.جی روسیه افزوده شود.
3- افزایش صادرات به جنوب آسیا و خاورمیانه
دیگر گزینه روسیه برای تغییر بازار صادرات گاز، بازار خاورمیانه و جنوب آسیا (عراق، کشورهای حاشیه خلیج فارس، پاکستان و هند) است. مطابق تصویر 2، برای صادرات به این دو بازار سه مسیر ترکیه، ایران و افغانستان وجود دارد. در این میان، تنها مسیر ایران در کوتاه‌مدت یکساله قابل برنامه‌ریزی است، چرا که دو مسیر دیگر فاقد زیرساخت خط لوله بوده و همچنین دارای مشکلات امنیتی و سیاسی هستند.
تصویر 2
دو مسیر ترکمنستان-ایران و آذربایجان-ایران برای صادرات از طریق ایران قابل استفاده است. از ترکمنستان به ایران دو خط لوله دولت‌آباد-سرخس-خانگیران در شمال شرق و کربچه-کردکوی در حاشیه دریای خزر با مجموع ظرفیت ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال وجود دارد. انتقال گاز روسیه به ترکمنستان از طریق خط لوله آسیای مرکزی (CAC) با ظرفیت 90 میلیارد متر مکعب متصل می‌شود که به دلیل فرسوده شدن آن نیمی از این ظرفیت قابل دستیابی است. لذا عامل محدودکننده در اینجا، ظرفیت خطوط لوله ترکمنسشتان به ایران است.
در غرب دریای خزر مسیر خط لوله صادراتی قاضی محمد-آستارا به عنوان محل اتصال ایران به روسیه از طریق آذربایجان است. ظرفیت این خط لوله 10 میلیارد متر مکعب است که برای افزایش حجم عملیاتی نیاز به تعمیر دارد. بنابراین میزان زیرساخت در دسترس برای انتقال گاز روسیه به بازارهای غرب و جنوب آسیا از طریق ایران، حداکثر 30 میلیارد متر مکعب است.
* ایران تنها راه نجات روسیه از بحران مازاد گاز
در مجموع طبق گزارش اندیشکده سیاست‌گذاری امیرکبیر، با وقوع جنگ اوکراین، صادرات گاز روسیه به اروپا به میزان ۷۰ میلیارد متر مکعب کاهش داشته است و تنها گزینه جدی روسیه برای جبران کاهش صادرات گاز خود به اروپا در کوتاه‌مدت، صادرات گاز به بازار جنوب آسیا و خاورمیانه است؛ چرا که افزایش صادرات به چین و افزایش صادرات از طریق ال.ان.جی زمانبر بوده و همچنین با محدودیت‌های سیاسی و فنی مواجه است.
در این راستا، ایران به علت موقعیت جغرافیایی و روابط سیاسی مناسب و همچنین وجود زیرساخت‌های قابل بهره‌برداری، بهترین گزینه برای صادرات گاز روسیه به شمار می‌رود. با توجه به نیاز روسیه به ایران باید راهبرد کشور، خرید (نه سوآپ) گاز روسیه با دریافت تخفیف باشد تا بدین صورت یک گام جدی به سمت تبدیل به هاب گازی منطقه بردارد.
در جدول 5 گزینه افزایش صادرات گاز روسیه در کوتاه‌مدت و میان‌مدت آورده شده که نشان می‌دهد در کوتاه‌مدت روسیه چاره‌ای جز صادرات به جنوب آسیا و خاورمیانه از مسیر ایران ندارد.
جدول 5
این کشور در سال 2021 مقدار 701.7 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرده است که 474.6 میلیارد متر مکعب آن به مصرف داخل رسیده است. روسیه در سال 2021 مقدار 15.1 میلیارد متر مکعب واردات و 241.3 میلیارد متر مکعب صادارت گاز طبیعی داشته است. همان‌طور که در جداول 1 و 2 قابل مشاهده است، بخش اعظم گاز صادراتی این کشور به مقصد اروپا بوده است.
جدول 1
جدول 2
از طرفی در سال 2021، کل واردات گاز طبیعی اروپا 390.5 میلیارد متر مکعب بوده که 303.8 میلیارد متر مکعب توسط خط لوله و 86.6 میلیارد متر مکعب به صورت ال.ان.جی بوده است. سالیانه حدود 150 تا 190 میلیارد متر مکعب گاز یعنی 35 تا 40 درصد نیاز مصرفی گاز اروپا از روسیه تامین می‌شود.
این حجم گاز عمدتا از طریق 9 خط لوله و بخش کوچکی از طریق محموله‌های ال.ان.جی به اروپا منتقل می‌شود. درگیری روسیه و اوکراین و افزایش تنش بین روسیه و اروپا، صادرات گاز روسیه به اروپا را در معرض خطر کاهش جدی قرار داده است. بنابراین روسیه باید بازارهای جدیدی را برای صادرات مازاد گاز خود جایگزین کند یا میزان تولید خود را کاهش دهد.
وجود گاز مازاد روسیه، یک فرصت جدی برای ایران در تجارت گاز خود فراهم کرده است که هم اکنون نیز مذاکراتی با طرف روسی به منظور واردات و سوآپ گاز انجام شده است. با توجه به این امر، اتخاذ راهبرد صحیح در مورد تجارت گاز با روسیه دارای اهمیت بالایی است که در گزارش اندیشکده سیاست‌گذاری امیرکبیر با عنوان «ملاحظات راهبردی تجارت گاز ایران و روسیه» به آن پرداخته شده است.
* سه گزینه روی میز روسیه برای جبران کاهش صادرات گاز به اروپا
با توجه به جنگ روسیه و اوکراین و اعمال تحریم از طرف اروپا و آمریکا، صادرات گاز طبیعی روسیه دچار تغییراتی شده است. روند جریان روزانه صادرات گاز طبیعی روسیه طی سال‌های 2019 تا 2022 در تصویر 1 قابل مشاهده است.
تصویر 1
مطابق تصویر فوق، با فرض ادامه روند فعلی یعنی در صورتی که روسیه در 5 ماه باقیمانده تا پایان سال 2022 به طور متوسط 100 میلیون متر مکعب در روز صادرات داشته باشد، صادرات سالانه گاز طبیعی روسیه به اروپا در سال 2022 نسبت به سال گذشته تقریبا 70 میلیارد متر مکعب کاهش می‌باید که این مقدار به صورت مازاد برای صادرات در دسترس قرار می‌گیرد. گزینه‌های جدی روسیه برای جایگزینی صادرات گاز خود تحت دو سناریو کوتاه‌مدت (یک ساله) و میان‌مدت (پنج ساله) عبارتند از:
1- افزایش صادرات به چین
در حال حاضر تنها مسیر صادرات گاز روسیه به چین از طریق خط لوله، خط لوله پاور سیبریا به طول 3000 کیلومتر است که در سال 2019 عملیاتی شده و ظرفیت آن 38 میلیارد متر مکعب است. خط دوم این خط لوله برای انتقال گاز روسیه به چین، هنوز عملیاتی نشده است. طول این خط 2600 کیلومتر است و گاز تولید شده در میادین غرب سیبری را به چین منتقل خواهد کرد. ظرفیت سالانه صادرات این خط لوله 30 میلیارد متر مکعب است.
پروژه دیگری تحت عنوان سایوز وستوک در حال برنامه‌ریزی است که گاز طبیعی را از طریق مغولستان به چین منتقل می‌کند. این خط لوله بخشی از خط لوله پاور سیبریا 2 است. این خط لوله در صورت تکمیل میتواند سالیانه 50 میلیارد متر مکعب گاز به چین برساند. طبق گزارش BP روسیه در سال 2021 میلادی 7.6 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از طریق خط لوله به چین صادر کرده است.
با توجه به زیرساخت‌های موجود و اظهارنظرهای مقامات روسی مبنی بر افزایش 20 درصدی صادرات انرژی، روسیه در کوتاه‌مدت با افزودن 3 تا 5 میلیارد متر مکعب به میزان صادارات سال 2021، میتواند 10 تا 12 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به چین صادر کند.
پیش‌بینی می‌شود در میان مدت (تا سال 2025)، ظرفیت عملیاتی خط لوله پاور سیبریا 1 به 38 میلیارد متر مکعب خواهد رسید. همچنین پیش‌بینی می‌شود بخشی از ظرفیت خط لوله سایوز وستوک به میزان 10 میلیارد متر مکعب نیز وارد مدار شده و به میزان صادرات صادرات چین و مغولستان افزوده خواهد شد.
2- افزایش صادرات ال.ان.جی
یکی از روش‌های افزایش صادرات گاز روسیه، صادرات به صورت ال.ان.جی است. ظرفیت واحدهای موجود در جدول 3 آمده است. مجموع این ظرفیت 28 میلیون تن در سال (39 میلیارد متر مکعب) است، استفاده از این روش برای حجم‌های بزرگ نیاز به فناوری سطح بالا و سرمایه‌گذاری‌های بزرگتر دارد لذا در کوتاه‌مدت نمی‌توان افزایش قابل توجهی را ایجاد کرد.
جدول 3
شروع به کار واحد ال.ان.جی پرتوایا با ظرفیت 2.1 میلیارد متر مکعب و آرکتیک ال.ان.جی 2 با ظرفیت 9.24 میلیارد متر مکعب به ترتیب برای سال‌های 2021 و 2022 برنامه‌ریزی شده بودند که به دلایل مختلف از جمله تحریم هنوز به بهره‌برداری نرسیده‌اند.
در مجموع روسیه در کوتاه‌مدت 50 میلیارد متر مکعب ظرفیت تولید ال.ان.جی دارد. بر اساس گزارش بی.پی مقدار صادرات ال.ان.جی روسیه در سال 2021 حدود 40 میلیارد متر مکعب بوده است. بنابراین روسیه در کوتاه‌مدت حداکثر میتواند 10 میلیارد متر مکعب افزایش تولید ال.ان.جی داشته باشد.
جدول 4
مطابق جدول 4، روسیه در میان‌مدت (2026-2022) سه واحد مایع‌سازی دیگر با مجموع 37 میلیارد متر مکعب در حال احداث دارد. مشکل جدی برای بهره‌برداری این واحدها که با فناوری لینده آلمان در حال ساخت هستند، اعمال تحریم است.
با این وجود، به دلیل اینکه روسیه خود دارای توان فنی ساخت واحدهای کوچک ال.ان.جی است حتی اگر تحریم‌های اعمال شده ادامه یابد می‌توان انتظار داشت روسیه بخشی از ال.ان.جی خود را از این طریق توسعه داده و صادر کند. لذا پیش‌بینی می‌شود حدود 20 میلیارد متر مکعب در میان‌مدت به ظرفیت صادرات ال.ان.جی روسیه افزوده شود.
3- افزایش صادرات به جنوب آسیا و خاورمیانه
دیگر گزینه روسیه برای تغییر بازار صادرات گاز، بازار خاورمیانه و جنوب آسیا (عراق، کشورهای حاشیه خلیج فارس، پاکستان و هند) است. مطابق تصویر 2، برای صادرات به این دو بازار سه مسیر ترکیه، ایران و افغانستان وجود دارد. در این میان، تنها مسیر ایران در کوتاه‌مدت یکساله قابل برنامه‌ریزی است، چرا که دو مسیر دیگر فاقد زیرساخت خط لوله بوده و همچنین دارای مشکلات امنیتی و سیاسی هستند.
تصویر 2
دو مسیر ترکمنستان-ایران و آذربایجان-ایران برای صادرات از طریق ایران قابل استفاده است. از ترکمنستان به ایران دو خط لوله دولت‌آباد-سرخس-خانگیران در شمال شرق و کربچه-کردکوی در حاشیه دریای خزر با مجموع ظرفیت ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال وجود دارد. انتقال گاز روسیه به ترکمنستان از طریق خط لوله آسیای مرکزی (CAC) با ظرفیت 90 میلیارد متر مکعب متصل می‌شود که به دلیل فرسوده شدن آن نیمی از این ظرفیت قابل دستیابی است. لذا عامل محدودکننده در اینجا، ظرفیت خطوط لوله ترکمنسشتان به ایران است.
در غرب دریای خزر مسیر خط لوله صادراتی قاضی محمد-آستارا به عنوان محل اتصال ایران به روسیه از طریق آذربایجان است. ظرفیت این خط لوله 10 میلیارد متر مکعب است که برای افزایش حجم عملیاتی نیاز به تعمیر دارد. بنابراین میزان زیرساخت در دسترس برای انتقال گاز روسیه به بازارهای غرب و جنوب آسیا از طریق ایران، حداکثر 30 میلیارد متر مکعب است.
* ایران تنها راه نجات روسیه از بحران مازاد گاز
در مجموع طبق گزارش اندیشکده سیاست‌گذاری امیرکبیر، با وقوع جنگ اوکراین، صادرات گاز روسیه به اروپا به میزان ۷۰ میلیارد متر مکعب کاهش داشته است و تنها گزینه جدی روسیه برای جبران کاهش صادرات گاز خود به اروپا در کوتاه‌مدت، صادرات گاز به بازار جنوب آسیا و خاورمیانه است؛ چرا که افزایش صادرات به چین و افزایش صادرات از طریق ال.ان.جی زمانبر بوده و همچنین با محدودیت‌های سیاسی و فنی مواجه است.
در این راستا، ایران به علت موقعیت جغرافیایی و روابط سیاسی مناسب و همچنین وجود زیرساخت‌های قابل بهره‌برداری، بهترین گزینه برای صادرات گاز روسیه به شمار می‌رود. با توجه به نیاز روسیه به ایران باید راهبرد کشور، خرید (نه سوآپ) گاز روسیه با دریافت تخفیف باشد تا بدین صورت یک گام جدی به سمت تبدیل به هاب گازی منطقه بردارد.
در جدول 5 گزینه افزایش صادرات گاز روسیه در کوتاه‌مدت و میان‌مدت آورده شده که نشان می‌دهد در کوتاه‌مدت روسیه چاره‌ای جز صادرات به جنوب آسیا و خاورمیانه از مسیر ایران ندارد.
جدول 5
کد مطلب: 447227
